Metalürji süreçlerinde, erimiş metalin kalıba doğru akışını sağlayan ve dökümün kalitesini doğrudan etkileyen önemli bir parametre olan yolluk oranı nın hesaplanması, oldukça dikkat gerektiren bir konudur.
Yolluk, erimiş metalin kalıba doğru akışını sağlayan kanallar ağıdır. Bu kanalların boyutları ve oranları, dökümün soğuma hızını, gaz çıkışını ve iç gerilmeleri belirler.
Döküm işlemi sırasında, kesit alanı farklılık gösteren dik yolluk, yatay yolluk ve çıkş gibi yapıların oluşturduğu yolluk sistemi, metalin soğuma hızını, iç gerilim oluşumunu ve homojenlik düzeyini belirler. Döküm hızı, alaşımın kimyasal bileşimi ve kalıp geometrisi gibi faktörler, yolluk oranının hesaplanmasında önemli rol oynar.
Yolluk Kesit Alanları ve Oranı
Yolluk sisteminde temel olarak üç farklı kesit alanı bulunur:
- Dik Yolluk Kesit Alanı: Kalıba dik olarak inen kanalların toplam kesit alanıdır.
- Yatay Yolluk Toplam Kesit Alanı: Kalıp yüzeyine paralel uzanan kanalların toplam kesit alanıdır.
- Meme Toplam Kesit Alanı: Kalıba ilk olarak metalin girdiği besleme noktasının kesit alanıdır.
Bu kesit alanları arasında belirli bir oran bulunması, dökümün homojen bir şekilde soğumasını ve iç kusurların oluşmasını engellemek için önemlidir. Genellikle dökme demir ve çelik dökümde bu oran, dik yolluktan memeye doğru küçülerek ilerler.
Yolluk Oranının Döküm Hızına Bağlılığı
Yolluk oranlarının nasıl seçileceği, döküm hızına doğrudan bağlıdır. Yüksek döküm hızlarında, erimiş metalin kalıba hızlı bir şekilde dolması gerekir. Bu durumda, daha büyük kesit alanlı yolluklar kullanılması, metalin akışını kolaylaştırır ve soğuma hızını yavaşlatır. Düşük döküm hızlarında ise daha küçük kesit alanlı yolluklar yeterli olacaktır.
Yolluk Oranını Etkileyen Diğer Faktörler
Yolluk oranının hesaplanmasında döküm hızının yanı sıra aşağıdaki faktörler de dikkate alınmalıdır:
- Alaşımın Kimyasal Bileşimi: Farklı alaşımların farklı soğuma hızları vardır. Bu nedenle, her alaşım için özel yolluk oranları belirlenmelidir.
- Kalıp Geometrisi: Kalıbın karmaşıklığı, yolluk sisteminin tasarımını etkiler.
- Dökümün Boyutu: Büyük dökümlerde daha karmaşık yolluk sistemleri gerekebilir.
- Dökümün Kalite Beklentileri: Yüksek kaliteli bir döküm elde etmek için daha hassas yolluk oranları belirlenmelidir.
Yolluk Oranı ~ Giriş Oranı
Dik Yolluk Kesit Alanı: Yatay Yolluk Toplam Kesit Alanı: Çıkış Toplam Kesit Alanı
Yolluk kesit alanları ve çıkış kesit alanı arasında belirtilen sıraya göre bir oran vardır.
Dökme demir ve çelik dökümde sırası ile dik yolluk, yatay yolluk ve çıkış kesit alanları küçülerek gider.
Yolluk oranlarının nasıl seçileceği konusu, doğrudan doğruya dökme hızına bağlıdır.
Dökme demir ve çelik dökümde yolluk oranları, dökme hızına bağlı olarak belirlenir.
Yolluk oranları, dökme işleminde kullanılan kalıbın tasarımında önemli bir rol oynar ve doğru oranlar, istenilen kalitede döküm elde etmek için önemlidir. Yolluk oranları genellikle dik yolluk (ingate), yatay yolluk ve çıkış kesit alanları arasındaki oranlardır.
İşte yolluk oranlarını hesaplamak için genel bir yöntem:
Dik Yolluk (Ingate) Kesit Alanı:
Dik yolluk, metalin kalıba girişini sağlar. Dik yolluk kesit alanı (A1) genellikle dökme hızına bağlı olarak belirlenir. Bu, metalin kalıba hızlı ve düzenli bir şekilde akmasını sağlamak için önemlidir.
Yatay Yolluk Kesit Alanı:
Yatay yolluk, metalin kalıba dağılmasını sağlar. Yatay yolluk kesit alanı (A2), dik yolluk kesit alanının belirli bir oranı olarak seçilir. Yani, A2 = k * A1, burada k bir sabit oranı temsil eder.
Çıkış Kesit Alanı:
Çıkışlar, kalıptan metalin ürüne geçişini sağlar. Meme kesit alanı (A3), yatay yolluk kesit alanının belirli bir oranı olarak seçilir.
Yani,
A3 = m * A2,
burada m bir sabit oranı temsil eder.
Dolayısıyla, yolluk oranları şu şekilde ifade edilebilir:
A1 : A2 : A3 = 1 : k : m
Bu oranlar, dökme hızına, metalin kalıba girişine ve ürüne geçişine dair çeşitli faktörlere bağlı olarak belirlenir. Uygulamada, bu oranlar döküm prosesi ve kullanılan malzeme özelliklerine göre değişebilir. Optimal oranlar, deneyim ve döküm süreç mühendisliği bilgisine dayanarak belirlenir.
Birçok araştırmacı raporlarına göre aşağıdaki oranlar tespit edilmiştir.
Çabuk Döküm Yolluk Oranları = 1,0: 2,0: 4,0
Vasat Döküm Yolluk Oranları = 1,0: 0,9: 0,8
Yavaş Döküm Yolluk Oranları = 1,0: 0,7: 0,5
Üstten giriş ve alttan kademeli girişler, çok küçük farklı tasarımlarla yapılır.
Yolluk Oranı Hesaplama Yöntemleri Nelerdir?
Yolluk oranı hesaplama yöntemleri, kullanılan döküm simülasyon yazılımlarına ve deneysel verilere göre değişiklik gösterir. Genellikle aşağıdaki adımlar izlenir:
- Dökümün ve kalıbın geometrik özellikleri belirlenir.
- Alaşımın termo fiziksel özellikleri incelenir.
- Döküm hızı belirlenir.
- Simülasyon yazılımı kullanılarak farklı yolluk oranları için dökümün soğuma davranışı analiz edilir.
- En uygun yolluk oranı, elde edilen sonuçlara göre seçilir.
Metalürji de yolluk oranı nın doğru hesaplanması, kaliteli bir döküm elde etmek için kritik öneme sahiptir.
Simülasyon yöntemleri sayesinde, yolluk sistemlerinin performansı önceden tahmin edilebilmekte ve döküm kusurları minimize edilebilmektedir.
Metalürji mühendisleri, termo fiziksel özellikleri dikkate alarak yolluk tasarımını yapmalı ve yapay zeka gibi gelişmiş araçları kullanarak optimizasyon çalışmalarına katkı sağlamalıdır.
- Yolluk oranı hesaplamaları, deneyimli metalürji mühendisleri tarafından yapılmalıdır.
- Döküm simülasyon yazılımları, yolluk tasarımı için güçlü bir araçtır.
- Farklı döküm koşulları için farklı yolluk oranları kullanılmalıdır.
- Yolluk oranı hesaplamaları, sürekli olarak iyileştirilmelidir.
Sonuç olarak, yolluk oranı nın doğru belirlenmesi, üretim maliyetlerini düşürürken ürün kalitesini de artırarak, rekabetçi bir üretim ortamında öne çıkmayı sağlar.